της Μελίττας Γκουρτσογιάννη
Περισσότερο από το μισό του πληθυσμού της Γης ζει πλέον σε πόλεις. Στην Ελλάδα τελευταία έχει γίνει της μόδας να κατηγορούμε τη ζωή στις πόλεις και κυρίως στην Αθήνα. Ωστόσο εδώ είναι συγκεντρωμένο το 1/3 του πληθυσμού. Οι άνθρωποι συνεχίζουν και θα συνεχίζουν να έρχονται στις πόλεις όχι μόνο σε αναζήτηση εργασίας, αλλά γιατί η πόλη είναι ο τόπος εκπλήρωσης των επιθυμιών, ο τόπος της πολλαπλότητας: πολλαπλότητας ευκαιριών, επαφών, διαδραστικότητας με τους άλλους ανθρώπους. Η «φύση»του ανθρωπίνου είδους είναι κατεξοχήν η κοινωνική του φύση, και οι πόλεις, έχουν ιστορικά συνδεθεί με τις ίδιες τις έννοιες του πολίτη και της δημοκρατίας, καθώς και με την πολιτιστική και οικονομική ακτινοβολία μιας χώρας.
Το πώς ζουμε στις πόλεις μας, το πόσο λειτουργικές και ελκυστικές είναι για κατοικία, εργασία, περιήγηση και επενδύσεις, με άλλα λόγια σε τί αστικό περιβάλλον ζούμε δεν είναι ζήτημα μόνο τεχνικό, είναι εξόχως πολιτικό.
Η ομαλή λειτουργία της πόλης, άρρηκτα δεμένη με την ποιότητα της ζωής των κατοίκων συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνική συνοχή και είναι προϋπόθεση για την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία όλων.
Η πόλη είναι ένα οικοσύστημα, αλλά με λειτουργίες διαφορετικές από αυτές που διέπουν τα φυσικά οικοσυστήματα. Το καθαρό νερό, ο καθαρός αέρας, οι χώροι πρασίνου, ο διαχωρισμός των σκουπιδιών, καθώς και η απόρριψη πρακτικών όπως η επιθετική κατάληψη λόφων, η αποψίλωση και οικοδόμηση περιαστικών δασών, που προκαλεί διάβρωση του εδάφους και κατολισθήσεις, είναι στοιχεία απαραίτητα για τη βιωσιμότητα μιας πόλης, αλλά δεν είναι αρκετά. Είναι απαραίτητος ο αστικός σχεδιασμός, που σήμερα έχει πλέον αποδειχθεί από την διεθνή πρακτική, ότι πρέπει να διέπεται από τις αρχές της βιωσιμότητας και της “έξυπνης” διαχείρησης του αστικού περιβάλλοντος.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΠΟΛΗΣ
- ΟΧΙ στην αστική διάχυση, ΝΑΙ στην Συμπαγή Πόλη
Πρώτο και βασικό, η ανάσχεση της ατέρμονης και άναρχης οικιστικής επέκτασης, που σπαταλά έναν φυσικό πόρο εν ανεπαρκεία, το φυσικό έδαφος και αυξάνει τα μεταφορικά κόστη. Η κάλυψη των οικιστικών πιέσεων πρέπει να γίνεται κατά κύριο λόγο μέσα στον υφιστάμενο αστικό ιστό και όχι με διαδοχικούς κύκλους νομιμοποίησης της αυθαίρετης δόμησης και διαρκούς ένταξης στο σχέδιο της εκτός σχεδίου δόμησης. Συμπαγής πόλη σημαίνει αστικός ιστός χωρίς τρύπες, χωρίς εγκαταλελειμμένες και υποβαθμισμένες αστικές εκτάσεις. Σημαίνει αύξηση της πυκνότητας, που συμβάλλει στην ζωτικότητα της πόλης, στην βιωσιμότητα των συγκοινωνιών και των άλλων υπηρεσιών, στην κοινωνική συνοχή χωρίς αποκλεισμούς. Η αντίληψη ότι ο χαμηλός συντελεστής δόμησης δίνει πιο ανθρώπινες πόλεις -ιδίως για κεντρικές περιοχές - είναι λάθος.
- Επανάχρηση της γης
Βασικό στοιχείο της συμπαγούς πόλης: Η οικοδόμηση αποκλειστικά σε γη ήδη πολεοδομημένη προστατεύει τις πράσινες εκτάσεις, αποτρέπει την οικιστική διάχυση. Ανάπλαση και επανάχρηση εγκαταλελειμμένων και υποβαθμισμένων αστικών εκτάσεων (βιομηχανικές και στρατιωτικές εγκαταστάσεις, παλιές σιδηροδρομικές γραμμές κλπ). Εχουν αρχίσει να γίνονται βήματα προς μια τέτοια «ανακύκλωση» αστικών χώρων και κτιρίων, σκοντάφτουν όμως ακόμη σε παγιωμένες αντιλήψεις ιδιωτών και δημοσίου, περιβαλλοντικά και κοινωνικά επιζήμιες, έλλειψη συντονισμού μεταξύ φορέων.
- Βιώσιμος αστικός σχεδιασμός για την αναβαθμιση του δημοσιου χωρου
Οι κάτοικοι των πόλεών μας, ιδίως της Αθήνας έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για το δημόσιο χώρο. Έχουμε εθιστεί στο θέαμα ρημαγμένων κτιρίων, βανδαλισμένων μνημείων και μιας απέραντης μουντζούρας στους τοίχους. Ωστόσο από την κλίμακα του μητροπολιτικού πάρκου, έως την μικροκλίμακα του αστικού εξοπλισμού, ο δημόσιος χώρος είναι που εξασφαλίζει τόπο για τη συλλογική ζωή και την αίσθηση ταυτότητας των κατοίκων με την πόλη τους. Βιώσιμο αστικό περιβάλλον σημαίνει πρώτα πρώτα πολυλειτουργικότητα, μικτές χρήσεις γής, που εξασφαλίζουν την ζωντάνια του δημόσιου χώρου. Ο αυστηρός διαχωρισμός χρήσεων γης, γνωστός ως ζωνοποίηση (zoning), υπήρξε ένας κακώς εννοούμενος ορθολογισμός, ξεπερασμένος σήμερα, που είχε ως αποτέλεσμα συνοικίες-υπνωτήρια και προβληματικά αστικά κέντρα.
Πέρα από αυτή τη γενική αρχή είναι αυτονόητη:
- η ενθάρρυνση της αρχιτεκτονικής καινοτομίας, με λαμπρά κτιριακά και πολεοδομικά σύνολα με παράλληλη διασφάλιση της ενότητας του υφισταμένου αστικού χαρακτήρα και της ιστορικής ταυτότητας της πόλης, μέσω της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
- η απομάκρυνση από το κέντρο δραστηριοτήτων που προξενούν κυκλοφοριακή ή κοινωνική όχληση. (ελπίζω πάντα να υλοποιηθεί κάποτε η Διπλή Ανάπλαση, ώστε από την μια να αναβαθμιστεί το αστικό περιβάλλον στην κεντρικώτατη λεωφόρο Αλεξάνδρας και από την άλλη το γήπεδο με τα συναφή κτίρια να μεταφερθεί στο Βοτανικό και να προσδώσει ζωντάνια σε μια υποβαθμισμένη περιοχή).
- η διαφύλαξη και αναβάθμιση των ελεύθερων χώρων και του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στον αστικό ιστό (πράσινο, ρέματα, ορεινοί όγκοι, θαλάσσια μέτωπα, πανίδα).
Εδώ θέλω να σταθούμε μια στιγμή: Δεν υπάρχει δίλημμα μεταξύ νέων αρχιτεκτονικών έργων και ελεύθερων χώρων. Κατά περίπτωση, ένα λαμπρό αρχιτεκτονικό έργο μπορεί να αναβαθμίζει το αστικό περιβάλλον περισσότερο από ένα πάρκο ή αντιστρόφως. Οι διαμαρτυρίες για περισσότερο πράσινο είναι συχνά προσχηματικές, για να μην γίνει τίποτα πουθενά. Η ισορροπία μπορεί να επιτευχθεί χάρις στον σωστό αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό που εξασφαλίζεται με τον καταξιωμένο θεσμό του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, με τις ουσιαστικές μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων και με δημοκρατική δημόσια διαβούλευση με όλους τους ενδιαφερόμενους και όχι μόνο με επιχειρηματικά ή κομματικά λόμπυ.
Ευτυχώς παρά την οικονομική κρίση, και χάρις στις πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τομέα και στα χρηματοδοτικά εργαλεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουμε μπροστά μας πολύ ενδιαφέροντα και ελπιδοφόρα project: Την ανάπλαση της Πανεπιστημίου, το συγκρότημα όπερας-εθνικής βιβλιοθήκης-πάρκου του Ρέντζο Πιάνο στο Φάληρο, το μουσείο μοντέρνας τέχνης (Φιξ), διάφορες αναπλάσεις μικρότερης κλίμακας σε κεντρικές γειτονιές της Αθήνας κ.α.
- Δημιουργία ποικιλότητας
Οι επάλληλες χρήσεις γης και η αποθάρρυνση της κοινωνικής ζωνοποίησης και των γκέτο αναμειγνύουν ανθρώπους διαφορετικών προελεύσεων και μεταμορφώνουν τα άτομα σε πολίτες. Η «ανθρώπινη ποικιλότητα» προσφέρει σταθερότερους και ανθεκτικότερους κοινωνικούς ιστούς μέσα από την ανάμειξη και την αλληλεπίδραση των ανθρώπων.
- Βιώσιμη κινητικότητα
σημαίνει ότι οι δημόσιες συγκοινωνίες, η πεζή κίνηση και η ποδηλασία είναι τα πιο ευχάριστα και πιο αποδοτικά μέσα μεταφοράς. Σημαίνει προτεραιότητα στα μέσα σταθερής τροχιάς: μετρό, τραμ, προαστιακός. Το μετρό στην Αθήνα υπήρξε αποφασιστικό βήμα, χρειάζεται όμως επέκταση για να καλύψει κυρίως κεντρικές περιοχές κατοικίας . Υπό αυτή τη σκοπιά είναι πολύ καλό νέο η χάραξη της γραμμής 4 που θα καλύψει Εξάρχεια-Νεάπολη, Αλεξάνδρας, Γκύζη, Κυψέλη, ως το Γαλάτσι. Επίσης ένα από τα θετικά στοιχεία της ανάπλασης της Πανεπιστημίου είναι η επέκταση του τραμ. Ακόμη, περιμένουμε την υλοποίηση του δικτύου ποδηλατοδρόμων και του project για κοινόχρηστα ποδήλατα. Τέλος για τα Ι.Χ., βιώσιμη κινητικότητα σημαίνει πρώτα πρώτα περιφερειακές και παρακαμπτήριες αρτηρίες, ώστε να αποφεύγεται η διερχόμενη κυκλοφορία από το κέντρο. (Απαραίτητη η ολοκλήρωση της περιφερειακής αρτηρίας της Αθήνας με την προς το νότο συμπλήρωση της Αττικής οδού). Επίσης ελεγχόμενη παρόδια στάθμευση, γιατί δεν μπορεί να είναι δωρεάν η ιδιωτική χρήση ενός δημοσίου χώρου που είναι ο δρόμος, όχι μεγάλα γκαράζ και parking στα κέντρα, γιατί αποτελούν πόλο έλξης για όλο και περισσότερα αυτοκίνητα, πιλοτικά εναλλακτικά μέτρα όπως η συλλογική ιδιοκτησία (car sharing) ή η χρήση στο κέντρο «ταξί χωρίς οδηγό».
Και φυσικά ενθάρρυνση της πεζής κίνησης με συγκεκεριμένα μέτρα για τη διευκόλυνση του πεζού, που είναι βιολογικό είδος σε κίνδυνο, ιδιαιτέρως απαλλαγή πεζοδρομίων και πεζοδρόμων από αυτοκίνητα, εμπορεύματα και τραπεζάκια έξω ΝΑΙ αλλά με μέτρο.
Μια παρατήρηση για το νέο Ρυθμιστικό σχέδιο Αθήνας, που βέβαια η λεπτομερής αποτίμησή του θα χρειαζόταν μια ημερίδα:
Στους γενικούς στρατηγικούς στόχους είναι σωστό: Συμπαγής πόλη, κάλυψη των οικιστικών πιέσεων μέσα στον αστικό ιστό, προστασία αστικού και φυσικού περιβάλλοντος, βιώσιμη κινητικότητα, ανάσχεση της απομάκρυνσης των κατοίκων κλπ.κλπ. Ωστόσο υπάρχει αντίφαση: Μιλάει για “περιορισμό της εκτός σχεδίου δόμησης” ενώ το σωστό είναι να καταργηθεί αυτή η παγκόσμια πατέντα της χώρας μας, που επεκτείνει τους οικισμούς από την πίσω πόρτα με πελατειακά κριτήρια. Εάν και όπου χρειάζεται οικιστική επέκταση ή δημιουργία “πόλων ανάπτυξης” πρέπει να θεσπίζονται με βάση τα εργαλεία των επιστημών της χωροταξίας, της πολεοδομίας, του περιβάλλοντος και της οικονομίας, ώστε με δραστικά μέτρα να αποτραπεί νέος κύκλος αυθαιρέτων και να ανασχεθεί η αλόγιστη σπατάλη του φυσικού εδάφους. Ανάλογης αντίληψης είναι κατά τη γνώμη μου και η πρόθεση για “λελογισμένη” μετατροπή περιφερειακών οικιστικών περιοχών από παραθεριστικής κατοικίας σε κύριας κατοικίας.
Και ένα γενικώτερο λάθος που δείχνει ότι η έννοια του αστικού περιβάλλοντος έχει ακόμα να κάνει δρόμο μέχρι να καθιερωθεί: Στο Ρυθμιστικό όπου αναφέρεται ο όρος “περιβάλλον” εννοείται μόνο το φυσικό περιβάλλον και όχι το αστικό, λάθος που κάνουν και πολλοί οικολόγοι.