του Τάκη Φραγκούλη
Τρεις περίπου αιώνες (17ος, 18ος και 19ος) οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, μεταβάλλουν ριζικά την εικόνα της Ευρώπης. Το τέλος του Μεσαιωνικού κόσμου, του φεουδάρχη και της θεοκρατίας διαδέχεται ο ορθολογισμός και η εκκοσμίκευση. Η δημιουργία του έθνους-κράτους αλλάζει τους κανόνες διακυβέρνησης και κοινωνικής συγκρότησης. Το κράτος δικαίου και η θεσμοποιημένη κοινωνία αντικαθιστά την παντοδυναμία του ηγεμόνα-φεουδάρχη. Η Γενική Βούληση και το Κοινωνικό Συμβόλαιο καθορίζουν τη λειτουργία της νέας κοινωνίας.
Την ίδια περίοδο ανάλογες κινήσεις εμφανίζονται στην υπόδουλη Ελλάδα, κυρίως από Έλληνες του εξωτερικού ενταγμένων στο κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού. Την απελευθέρωση ακολουθεί η ίδρυση του ελληνικού κράτους με σαφείς επιρροές από τη Δύση και τη Γαλλική Επανάσταση.
Η απουσία όμως της κοινωνίας στην σύσταση του νεοπαγούς κράτους, οι πατριαρχικές δομές και οι φεουδαρχικές σχέσεις (κοτζαμπασισμός), δεν δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες. Οι προύχοντες που διατηρούν τη δύναμή τους αντιδρούν, ο δε λαός θεωρεί το κράτος ως άλλον ένα φοροεισπράκτορα. Η καχυποψία και η έλλειψη εμπιστοσύνης φέρει την κοινωνία ενάντια στο κράτος και αντιστρόφως. Η απονομιμοποίηση του κράτους και η ως εκ τούτου καταστρατήγηση των νόμων και των θεσμών δημιουργούν μια κατ’ επίφαση δημοκρατία με τα χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας. Το κράτος μετατρέπεται σε εργοδότη στα χέρια κομματαρχών με την ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων, ενώ οι θεσμοί παρακάμπτονται σε μια αποθέωση ατελέσφορου λαϊκισμού. Έτσι οι έννοιες συλλογικότητα, αλληλεγγύη, συνεργασία χάνουν το νόημά τους, αφού το ατομικό συμφέρον δεν περνά μέσα από το συλλογικό αλλά από τις διαπλεκόμενες σχέσεις με την εκάστοτε εξουσία.
Την «κληρονομιά» αυτή, ως κοινωνία, πάντα, κυρίως όμως στην παρούσα κρίσιμη περίοδο, την αισθανόμαστε και την βιώνουμε με απελπισία. Μη αντιλαμβανόμενοι τι είναι αυτό που μας φταίει επανερχόμαστε στα ίδια λάθη. Τη βολή μας, την ατομική εξασφάλιση.
Μια πραγματικά νέα πολιτική πρόταση δεν πρέπει να επιζητά την αναπαλαίωση ή ακόμα και την ανανέωση, αλλά τη ριζική αλλαγή. Οφείλει να παρέμβει ιδεολογικά και να επιμείνει, έστω με καθυστέρηση, στη διαμόρφωση συλλογικής αντίληψης για τον κόσμο και την κοινωνία, για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.
Αυτή η συναίνεση θα συντελέσει σε συνθέσεις και συγκλίσεις στην κοινωνία, την πολιτική, την οικονομία, το περιβάλλον. Αυτός πρέπει να είναι ο «Μύθος», το όραμα, το πρόταγμα. Ο διαρκής και μακροπρόθεσμος στόχος. Το σημερινό μας «αφήγημα».
Ποιες μπορεί να είναι οι άμεσες μικρές ή μεγάλες, συμφωνίες, συγκλίσεις και συνεργασίες.
Στην οικονομία.
Kίνητρα για επιχειρηματικές συνεργασίες. Όχι για τη δημιουργία φαύλων κρατικοδίαιτων συνεταιρισμών, αλλά για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας μικρομεσαίων συνεργατικών και συνεταιριστικών επιχειρήσεων, με ιδιαίτερη έμφαση στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα παραγωγής σε εκείνα τα προϊόντα, και είναι πολλά, που η Ελλάδα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα.
Στο περιβάλλον.
Πού αρχίζει και πού τελειώνει η πολιτική ή ταξική αντιπαλότητα, όταν πρέπει να αποφασίσουμε για τις ζωές μας, για τις ζωές των παιδιών μας, για τον πλανήτη. Μένει να το δούμε.
Στην κοινωνία.
Διάχυση δικαιωμάτων προς τα κάτω με διαρκή διαφοροποίηση των θεσμικών χώρων σε μια πορεία αποσυγκέντρωσης και αποδυνάμωσης του κέντρου, χειραφέτησης των κοινωνικών ομάδων, ευνοώντας νέες δυνατότητες συμμαχιών έξω από συμβατικούς ταξικούς διαχωρισμούς.
Στην πολιτική.
Συλλογικές αποφάσεις με τη μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση για σημαντικά ζητήματα λειτουργίας του κράτους και του δημόσιου χώρου, όπως η Δημόσια Τηλεόραση, Δημόσιοι Οργανισμοί, ενδιάμεσοι θεσμοί (Συνήγορος του Πολίτη) κλπ. Συμφωνία για αναθεώρηση του Συντάγματος. Οικονομικός έλεγχος των κομμάτων, κατάργηση υπουργείων κλπ., Και κυρίως ένα εκλογικό σύστημα που θα πριμοδοτεί τις συμμαχικές κυβερνήσεις, ιδιαίτερα τη σημερινή περίοδο, ώστε να αμβλύνονται οι αντιθέσεις, να δημιουργούνται ευρύτερες συναινέσεις και να ελέγχονται καλύτερα οι αποφάσεις.
Οι συνεργασίες και οι συναινέσεις, βέβαια, δεν θα καταργήσουν τις ταξικές και κοινωνικές ανισότητες, όμως μπορούν να επανακαθορίσουν τα όρια και το εύρος των κοινωνικών συμπλεύσεων.
Η κρίση μπορεί και πρέπει να οδηγήσει αντί στην εσωστρέφεια και τον ατομικισμό στη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη, αντί στην παραίτηση και την αφασία, στην κοινωνική εγρήγορση και τη δημιουργικότητα, αντί στη δημαγωγία και τον λαϊκισμό στον ορθολογισμό και τον εκδημοκρατισμό.
Ας μετατρέψουμε λοιπόν την κοινωνία των πελατών σε κοινωνία των πολιτών και τα κόμματα-μαγαζιά σε χώρους δημιουργικής κοινωνικής και πολιτικής δράσης.
Δεν διαθέτουμε την παράδοση, έχουμε όμως τη γνώση και την εμπειρία να δούμε γιατί ο ύμνος προς την ελευθερία, ο φιλελευθερισμός, κατέληξε στη μονοπωλιακή σκλαβιά του ακραίου καπιταλισμού, και ο κομμουνισμός, η ελπίδα των κατατρεγμένων της γης, στον αυταρχισμό και την ανελευθερία.
Γιατί τα οράματα του παρελθόντος έγιναν ο εφιάλτης του σήμερα.
Δεν έχουμε χρόνο. Κάθε στιγμή που περνά είναι πολύτιμη. Κάθε ώρα που χάνεται, μπορεί να χάνεται και μια ζωή.