Έχουν κατηγορήσει το Ποτάμι ότι είναι απολίτικο. Τι είναι όμως πολιτικό και τι απολίτικο και ποια η σχέση τους με την πολιτική μας κουλτούρα και γενικά με το πολιτισμικό επίπεδο στη χώρα μας;
Προχτές είχα τη χαρά να παρακολουθήσω την παράσταση της Ιζαμπέλας Ροσελίνι GREEN PORNO και, συμπτωματικά, αμέσως ύστερα από μια πολύ ενδιαφέρουσα πολιτική εκδήλωση. Η Ιζαμπέλα Ροσελίνι, με χιούμορ, πρωτοτυπία αλλά κι επιστημονική ακρίβεια, μας ξενάγησε στην απέραντη ποικιλία που επινοεί η φύση για τη διαιώνιση της ζωής. Όλο το οπλοστάσιο των χρωμάτων, σχημάτων, κόλπων και τρόπων σαγήνης, όλο το θαύμα της βιοποικιλότητας. Αυτή η περφόρμανς, εκτός από την καλλιτεχνική της αξία, ήταν και μια πολιτική χειρονομία, όχι μόνο για τα οικολογικά της μηνύματα, αλλά κυρίως γιατί με πολύ ευχάριστο τρόπο μάς βοηθά ν’ απαλλαγούμε από ένα σωρό προκαταλήψεις όσον αφορά το δικό μας είδος επί της Γης. Και αυτό το βρήκα πολύ πιο αποτελεσματικό πολιτικά από τη συζήτηση που είχα παρακολουθήσει λίγο πιο πριν –και ας με συγχωρέσουν οι εξαιρετικοί ομιλητές.
Κάποτε στην Ευρώπη, μετά τον τελευταίο πόλεμο, κυρίως στις δεκαετίες ’60-’70, οι άνθρωποι, ιδίως η νέα γενιά και οι γυναίκες, άρχισαν να βαριούνται τα μεγάλα λόγια και τις γενικολογίες και αναζήτησαν την πολιτική του συγκεκριμένου: τι κάνουμε με τη στέγη, τι κάνουμε με τους μετανάστες, πώς διεκδικούμε τη σεξουαλική απελευθέρωση κι ένα σωρό άλλα «απολίτικα». Σήμερα στην Ελλάδα, για να αναφερθώ σε παραδείγματα που μου είναι οικεία, το να μην παρκάρει κανείς στον πεζόδρομο ή σε χώρο για αναπήρους είναι βαθύτατα πολιτικό. Το να προτιμά κανείς τη δημόσια συγκοινωνία από το Ι.Χ. του είναι βαθύτατα πολιτικό.
Ηθικολογία; Καθόλου. Όλα αυτά είναι πράγματα που, πριν από την πολιτική, έχουν να κάνουν με το πολιτιστικό μας επίπεδο. Γιατί υποστηρίζω ότι στη χώρα μας, για πολλούς και διαφόρους λόγους, ιστορικούς – κοινωνικούς, που δεν είναι η στιγμή να τους αναλύσουμε, το πολιτισμικό έλλειμμα είναι μεγαλύτερο από το οικονομικό και το πολιτικό έλλειμμα. Εξηγούμαι: Δεν εννοώ αν οι Έλληνες πηγαίνουν σε γκαλερί ή διαβάζουν μεγάλη λογοτεχνία. Εννοώ την καθημερινή μας συμπεριφορά.
Παλιότερα, στις παραδοσιακές κοινότητες είχαν ισχύ οι αξίες μιας προνεωτερικής κοινωνίας, που καταπίεζαν μεν την ατομικότητα, αλλά σε αντιστάθμισμα λειτουργούσαν με πρακτικές συλλογικότητας και αλληλεγγύης και ήταν ζωντανός ένας λαϊκός πολιτισμός που η αισθητική του μας συγκινεί και σήμερα. Ωστόσο, το ξεπέρασμα αυτών των αξιών δεν αντικαταστάθηκε από τις αξίες της νεωτερικότητας. Η έλευση της νεωτερικότητας υπήρξε πλημμελής, μειοψηφική και στρεβλή. Είναι κοινή παραδοχή ότι η Ελλάδα δεν πέρασε από το Διαφωτισμό. Εγώ θα επισημάνω ότι δεν πέρασε ούτε από τα μεταπολεμικά κινήματα χειραφέτησης, όπως το Μάη του 68, την πολιτιστική αυτή επανάσταση που άλλαξε το πρόσωπο του κόσμου.
Αυτό το έλλειμμα καθορίζει την αυθόρμητη στάση μας σε συγκεκριμένα θέματα «απολίτικα», όπως π.χ., πέρα από τα ωραία λόγια, τη συμπεριφορά μας στην πράξη σε σχέση με το φυσικό και το αστικό μας περιβάλλον. Η αντίληψη ότι ο ρόλος του ανθρώπου είναι να κυριαρχεί πάνω στη βιόσφαιρα, χωρίς τις ανάλογες ευθύνες και υποχρεώσεις, φαίνεται σαν κάτι «απολίτικο», αλλά έχει σαφώς πολιτικές επιπτώσεις.
Και κάτι όχι λιγότερο σημαντικό: Αυτό το πολιτισμικό έλλειμμα υπαγορεύει και μια στάση περιφρονητική για τα γράμματα, τις τέχνες, τις επιστήμες. Βαφτίζει ισοπεδωτικά «κουλτουριάρηδες» τους ανθρώπους που με αγάπη και μόχθο δημιουργούν στην τέχνη ή στην επιστήμη. Πολιτιστικά σκουπίδια τα ανάγει σε υψηλή κουλτούρα. Και όσο για την παιδεία, δεν ενθαρρύνεται στους μαθητές η αριστεία και η υπευθυνότητα. Τουλάχιστον παλιότερα, κάποια παραδοσιακά αστικά στρώματα, αλλά και η Αριστερά, έδιναν αξία σε αυτά τα ιδανικά, έστω και με μια συντηρητική μορφή.
Μακάρι λοιπόν, το Ποτάμι να συνεχίσει να είναι «απολίτικο», με την έννοια της πολιτικής του συγκεκριμένου. Πώς πρέπει να προχωρήσει; Είναι πιθανό στο μεσοπρόθεσμο ορίζοντα να μπορέσει να συμβάλει στη δημιουργία θεσμών κατάλληλων γι’ αυτούς τους στόχους, πράγμα που το εύχομαι.
Αλλά μέχρι τότε; Αμέσως; Νομίζω πως αυτή τη στιγμή είναι επιτακτική ανάγκη να δώσει το καλό παράδειγμα, με καλές πρακτικές, και ως πολιτικός σχηματισμός και ως άτομα. Έστω και ένα κόμμα μπορεί να κάνει τη διαφορά και ν’ ανεβάσει τον πήχη για όλη την πολιτική τάξη. Για ν’ αρχίσει να αποκαθίσταται, εν μέρει έστω, η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους πολίτες και στους θεσμούς της δημοκρατίας. Αυτή η εμπιστοσύνη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική συνοχή, για μια στοχευμένη, έξυπνη ανάπτυξη, για την αναβάθμιση της ίδιας της δημοκρατίας.
